ELFENVOORTUIN
Waar elfen en heksen elkaar ontmoeten.
Tussen het groen fluisteren sculpturen oude verhalen. Geïnspireerd door een vergeten sprookje en de legende van de Achtergracht, is deze tuin een levend kunstwerk van Ruchama Noorda (Leiden 1979 – Amsterdam 2024).
Eind 2022 ontving Ruchama de sleutel van haar droomatelier: een klein houten huisje in Zwitserse chaletstijl, midden in de stad. Aan de ene kant een gracht, aan de andere kant een plantsoen. Een deel van dat plantsoen (haar zichtlijn vanuit haar zitplek in het atelier) transformeerde ze tot een levend kunstwerk, geïnspireerd op de legende van de Achtergracht en een vergeten sprookje.
Legende van de Achtergracht
De legende van de Achtergracht vertelt over een schipper in de 18e eeuw, wiens schepen ‘s nachts door spelende elfjes werden losgemaakt. Hij ving een elfje dat hem in ruil voor zijn vrijheid 20 goudstukken gaf. Met deze fortuin bouwde de schipper 13 pakhuizen: 12 vernoemde hij naar de maanden van het jaar, en de dertiende naar het elfje, genaamd Zon ; een naam die nog steeds op dat pakhuis staat.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Achtergracht_(Amsterdam)
Baba Jaga
“Ruchama vergeleek het atelier met de hut van Baba Jaga. Deze heks uit Slavische sprookjes belichaamt vrouwelijke kracht en onafhankelijkheid en is de beschermster van de waterfonteinen van het leven. Baba Jaga woont in een kleine toverhut in het bos, versierd met guirlandes van botten en schedels. De hut staat op kippenpoten en kan ronddraaien en wild dansen, waarbij de botten rammelend heen en weer zwaaien. De gelijkenis met Baba Jaga is treffend, op meer dan één manier. Foto’s laten Ruchama aan het werk zien bij het bouwen van vergankelijke sculpturen van hout en modder. Besmeurd met klei roert zij in kookpotten en steekt het vuur aan.”
(NRC januari 2025, Janneke Wesselink) https://www.nrc.nl/nieuws/2025/01/10/voor-ruchama-noorda-1979-2024-bestond-er-geen-onderscheid-tussen-leven-en-kunst-a4878849
Baba Jaga is in de Slavische mythologie een soort heks. De sage wordt verhaald in verschillende versies. Baba Jaga is de wilde vrouw en de meesteres der magie. Ze wordt ook gezien als een bosgeest, die aan het hoofd staat van een schare geesten.
Dat haar atelier gevestigd was in een voormalige politiepost, ontworpen in chaletstijl door de Dienst der Publieke Werken, sprak tot haar verbeelding en historisch besef
Voormalige politiepost
De voormalige politiepost op de Achtergracht is een gemeentelijk monument, daterend uit 1897. Hij werd hier naar toe verplaatst in 1913 vanaf de oorspronkelijke plek op de Hemonylaan. Dit was een post van het type B, kleiner dan de post op de Nieuwezijds Voorburgwal en hij werd in 1924 opgeheven. Daarna was het tijdelijk in gebruik van de gemeentedienst beplantingen, daarna heeft er een buurtcomité in gezeten. De laatste jaren werd het verhuurd als atelier voor kunstenaars.
Van 2022 t/m 2024 was het in gebruik door Ruchama, die in oktober 2024 is overleden. Op haar initiatief heeft het huisje weer de oorspronkelijke kleuren gekregen in mei 2025.
https://onsamsterdam.nl/artikelen/politie-in-buurthuisjes
https://amsterdamopdekaart.nl/1850-1940/Achtergracht/11F
Publieke Werken en de chaletstijl (1851–1978)
De Dienst der Publieke Werken (PW) ontstond rond 1850 om het onderhoud aan gemeentelijke gebouwen en waterwegen te centraliseren. De dienst bouwde voort op eerdere stedelijke instanties zoals het Stadsfabryckambt.
Rond 1900 kreeg PW steeds meer taken, waaronder het beheer van gemeentelijke nutsbedrijven. Het takenpakket groeide uit tot onder meer rioleringen, bruggen, gebouwen, stadsontwikkeling en zelfs klokkenonderhoud. In 1916 werd bepaald dat alle gemeentelijke gebouwen in principe door PW moesten worden ontworpen.
De afdeling Stadsontwikkeling presenteerde in 1935 het Algemeen Uitbreidingsplan onder leiding van Cornelis van Eesteren, dat tot ver na de oorlog richting gaf aan de groei van Amsterdam. In de jaren 1950 was deze afdeling ook verantwoordelijk voor grootschalige verkeersdoorbraken in de binnenstad. Door de sterke groei van de stad – van 270.000 inwoners in 1870 tot 725.000 in 1927 – nam de vraag naar infrastructuur, scholen, sportterreinen en politiebureaus toe. PW speelde hierin een centrale rol. De Schoolwet van 1920, die gemeenten verantwoordelijk maakte voor schoolhuisvesting, maakte scholenbouw een kerntaak van de dienst.
In 1978/1979 werden de afdelingen Grondbedrijf en Stadsontwikkeling afgesplitst, waarna de overgebleven dienst vanaf 1980 verderging als Dienst Openbare Werken.
De chaletstijl is een romantiserende bouwstijl die rond 1900 populair werd in onder andere Duitsland, Nederland, Noorwegen en IJsland. Ze was geïnspireerd op traditionele boerderijen uit de berggebieden van Zwitserland, Savoye en Tirol. De opkomst van deze stijl hing samen met de toeristische interesse van de 19e-eeuwse elite in Zwitserland, waar zij onder de indruk raakten van het eenvoudige, ‘onbedorven’ bergleven.
Ruchama was net als Publieke Werken van toen zeer geinspireerd door deze stijl en tijd blijkt ook uit haar dissertatie
https://nl.wikipedia.org/wiki/Dienst_der_Publieke_Werken_(Amsterdam)
https://www.lunenberg.info/zwitserse-huisjes-in-amsterdam
De Buurt
Ed van der Elsken woonde in de jaren 50 kort op de Achtergracht en liet zijn kinderkamer schilderen door Karel Appel. Helaas zijn de schilderwerken verloren gegaan.
Karel Appel beschildert de kinderkamer in het woonhuis van Ata Kandó en Ed van der Elsken in Amsterdam. Ed van der Elsken (signed by artist), c. 1955
Foto: Ed van der Elsken (1956)
In 2014 had de gemeente plannen om van het plantoen extra speelruimte te maken voor de nabij gelegen baisisschool op het Frederiksplein.
https://www.at5.nl/artikelen/127606/bewoners-achtergracht-huilen-om-plantsoen
Tot grote vreugde van de buurt is het plantsoen gebleven.
De bewoners van de Achtergracht organiseerde 6 juni 2025 een buurtfeest op het pleintje voor het houten gebouwtje
Het streven is om de komende jaren, om en nabij de langste dag van het jaar, het Elfenbuurtfeest te vieren…
